In tien jaar tijd verzamelde sociaal historicus Gijs Kessler van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) drie eeuwen aan data uit Russische archieven. Ze zijn nu beschikbaar via ristat.org.
Het lijkt op het eerste gezicht misschien gek dat een Nederlands onderzoeksinstituut data verzamelt in Rusland, maar dat is het niet. Voor internationaal vergelijkend onderzoek – de kernactiviteit van het IISG – is Rusland een ontzettend interessante case, legt Kessler uit. Niet alleen omdat het zo’n groot land is. “Maar ook omdat het vrij unieke data heeft voor de 19e eeuw, terwijl het in die tijd in sociaaleconomisch opzicht vergelijkbaar was met een ontwikkelingsland. Dat komt bijna nooit voor.”
Als Ruslandexpert – Kessler was 15 jaar gestationeerd in Moskou – werd hij geregeld door collega’s gevraagd om Russische data. Maar die waren bijna niet voorhanden. Daarom startte de onderzoeker een samenwerking met hoogleraar Andrei Markevich van the New Economic School (NES) in Moskou. Samen stuurden zij een onderzoeksteam aan dat sociaaleconomische data verzamelde in de staatsarchieven van Moskou en Sint-Petersburg – tot 1917 de hoofdstad van het Russische keizerrijk.
Geïdeologiseerd onderzoek
Historisch gezien heeft Rusland namelijk ontzettend veel statistieken. “Het was altijd een bureaucratisch land”, legt Kessler uit. “Eerst had de tsaar alle macht, en daarna de secretaris-generaal van de communistische partij. Het was in het belang van de staat om zoveel mogelijk gegevens van de bevolking te verzamelen. Hoewel Rusland bepaald niet tot de meest ontwikkelde landen ter wereld behoorde, zijn de statistieken kwalitatief vergelijkbaar met die uit West-Europa.”
Maar in tegenstelling tot in westerse landen is er weinig wetenschappelijk onderzoek mee gedaan. Kessler: “Tot eind twintigste eeuw was de hele geschiedwetenschap in Rusland sterk geïdeologiseerd door het communisme. Het onderzoek moest vooral laten zien dat de schema’s van Marx klopten; de uitkomst lag van tevoren al vast. Daarbij werden heel weinig statistieken naar buiten gebracht, omdat die het echte plaatje lieten zien. Het werd wel allemaal verzameld en opgeslagen in de archieven. Pas de laatste twintig jaar zijn de data beschikbaar gekomen.”
Regionale diversiteit
Sinds 1991 zijn de archieven toegankelijk voor wetenschappers. Historici uit binnen- en buitenland zijn sindsdien bezig geweest om die archieven in kaart te brengen. “Daar hebben we op kunnen leunen”, zegt Kessler. “Toen we in 2010 startten wisten we wel ongeveer waar we wat konden vinden.” Toch nam het archiefwerk veel meer tijd in beslag dan oorspronkelijk gedacht, omdat er over oudere periodes nog weinig gepubliceerd was. Als basis namen ze demografische data uit 5 steekjaren: 1795, 1858, 1897, 1959 en 2002. Daarbij zochten ze gegevens over industrie, landbouw, grondbezit, kapitaal en arbeid. “Er zijn nog wel wat lacunes, maar we zijn redelijk compleet.”
Wat deze data ook uniek maakt, is dat ze verzameld zijn voor verschillende regio’s. “Iedereen is zich bewust van de enorme regionale diversiteit in Rusland. Maar in de meeste onderzoeksprojecten is het niet haalbaar om die diversiteit ook mee te nemen.” De onderzoekers kozen daarom voor bronnen die methodologisch uniform waren, maar data voor afzonderlijke regio’s bevatten. Voor de tsarenperiode moesten ze in gouverneursrapporten duiken. “Alle provincies hadden een gouverneur die jaarlijks aan de tsaar moest rapporteren wat er in hun regio speelde. Daar zaten statistische appendices bij en die hebben we verzameld. Maar daarmee hebben we ons wel ontzettend veel werk op de hals gehaald.”
Na tien jaar is de website af, maar er zullen in de komende jaren nog meer data aan toegevoegd worden. Behalve voor historici, is deze website ook ontwikkeld voor een iets breder publiek, met name in Rusland. “Er zijn zo ontzettend veel mythes over hoe Rusland zich heeft ontwikkeld. We willen de mensen ook instrumenten geven om zelf hun mening te vormen over hun eigen geschiedenis.”